خیال‌پردازی‌های «دیگران» برای یک انقلاب ۴۰ساله

پدیده تحلیل های خیالی

فردای آن شبی که نمایندگان ایران و 1+5 بر سر محتوای سندی که <<برجام>> لقب گرفت به توافق رسیدند، شبکه مطبوعاتِ همسو، با تیترهای تأمل برانگیزی به استقبال آن رفتند: <<خلاص شدیم>>، <<تحریم رفت>>، <<صبح بدون تحریم>>، <<اینک بدون تحریم>>، <<فروپاشی تحریم>>. حامیان رویکرد سازش و عادی سازی رابطه با جهان غرب در رسانه های داخلی و خارجی، فضای جامعه ایرانی را به گونه ای آراستند که این تصور یا شاید توهم برای مردم به وجود آمد که تحریم های قدرت های بزرگ حقیقتاً <<بالمرّه>> لغو شده و به پایان رسیده و آنها در آینده ای نزدیک می توانند تأثیرات شگرف و نمایان برجام را در سفره معیشت خود سراغ بگیرند.

تصویر آن شهروند ساده دلی که با کنار هم گذاشتن اسکناس های 1000 تومانی و یک دلاری وقوع معجزه ای را در اقتصاد ایران به یُمن توافق هسته ای با غرب نوید می داد، از جلوه های ماندگارِ آن صحنه آرایی خیال پردازانه و مبالغه آمیز رسانه ای بود.

اما تحریم ها بر سر جایش ماند. اصولاً قرار هم نبود برداشته شود. تنها یک آشنایی اجمالی با الفبای روابط بین الملل و سیاست خارجی برای فهم منطق نیاز مُبرم آمریکا به حفظ ساختار تحریم ها کفایت می کرد. بازی تحریم ها تداوم یافت و از لبخند سیاستمداران غربی رونقی عاید سفره جامعه ایرانی نشد و توافقنامه ای که <<آفتاب تابان>>ش می خواندند، نتوانست گرمابخش روزگار خزان زده صنعتگر وطنی باشد. چشم آبی های اروپایی هم که گفته می شد تشنه کار کردن با ایرانیان هستند، رغبتی برای پذیرش مخاطرات سرمایه گذاری در ایران از خود نشان ندادند. آن چند نفری هم که آمدند، بی پروا گفتند به مجرد مواجهه با هر اخم و تشر <<کدخدا>> کار را نیمه کاره رها خواهند کرد.

تا این که چندی پیش <<کدخدا>> برخلاف انتظار خوش خیالان در مقابل دوربین ها قرار گرفت و ضمن تهدید و تحقیر ایرانیان خروج رسمی دولت خود را از برجام اعلام کرد. اما درست فردای همان روزی که ترامپ از برجام خارج شد، باز هم تیترهای شبکه مطبوعاتِ همسو تأمل برانگیز و چه بسا تحیرابرنگیز بود: <<خروج مزاحم از برجام>>، <<برجام منهای آمریکا>>، <<برجام پابرجا>>، <<پایداری برجام>>.

عجبا همان کسانی که تا دیروز نظام جهان را <<کدخدامحور>> و <<بستن با کدخدا>> را آسان تر می دانستند، حال از بی اهمیت بودن خروج آن از برجام و امکان تداوم همکاری با اروپا بدون آمریکا سخن گفتند و باز به این باورِ وهم آلود در سطح جامعه دامن زدند که اروپا حاضر است برای حفظ برجام حتی مستقل از آمریکا عمل کند و رویاروی آن بایستد. این قبیل تحلیل های خیالی حکایت از آن دارد که گویی بخشی از جامعه ایرانی حتی طبقه روشنفکر و فرهیخته به جای زندگی در جهان واقعی و سروکار داشتن با حقایق عینی، در دنیایی <<اَبَرواقعی>> آکنده از بازنمایی ها و نشانه ها و دال های مجازی که ریشه ای در واقعیات ندارند به سر می برند.

اَبَرواقعیت و چیستی آن

حقیقت این است که ما امروزه در عصر به shy; همshy;ریختگیِ مرز میان واقعیت و مجاز روزگار میshy; گذرانیم. امروز تشخیص اینshy;که امری واقعی است یا غیرواقعی برای ذهن انسان به سهولت میسر نیست. چه shy;بسا چیزی که ذهن یک فرد به عنوان واقعیتی قطعی و غیرقابل خدشه پذیرفته است، اساساً در عالم خارج رخ نداده و یا لااقل نحوه وقوع آن با روایت مورد پذیرش وی مغایرت داشته باشد. به نظر میshy; رسد مهمshy;ترین دلیل بروز چنین وضعیتی رسانه shy;ها هستند.

در گذشته shy;های نه چندان دور، انسان بی shy;واسطه با واقعیات بیرونی روبرو می shy;شد و پدیدهshy; های جهان را مستقیماً از طریق حواس خود ادراک می کرد. اما در دوران کنونی رسانه shy;ها در نقش حلقهshy; واسط میان امر واقع و ذهن انسان عمل می shy;کنند. به عبارت دیگر انسانshy; ها از دریچهshy; ایی که رسانهshy; ها فرارویشان گشوده shy;اند به جهان پیرامون میshy; نگرند و فرصت مواجههshy; مستقیم با واقعیات را در موارد بسیاری از دست داده shy;اند. یعنی به خاطر گستردگی محیط پیرامونِ انسان متعاقب تحولات شگرفِ مجاری ارتباطی، افراد دیگر نمی shy;توانند شخصاً در جریان وقوع انبوهی از پدیده shy;های حادث در دنیای وسیعی قرار گیرند که شبانهshy; روز در حال ارتباط و تعامل با آن هستند بلکه ناگزیرند شرح ماوقع را از زبان رسانه shy;ها بشنوند. بدین ترتیب رسانهshy; ها به مرجع روایتگری واقعیات برای انسان امروز تبدیل شدند و تصویری بازنمایی شده از امر واقع را بر صفحهshy; ذهن انسانshy; ها منعکس میshy; کنند.

این شرایط سبب بروز وضعیتی می شود که در رویکردهای نشانه شناسی و پسامدرنیسم به آن اَبَرواقعیت (hyperreality) می گویند. اَبَرواقعیت به معنای ناتوانی فرد در تمیز دادن واقعیت از شبیه سازی واقعیت علی الخصوص در جوامع پیشرفته از لحاظ تکنولوژی است. اَبَرواقعیت به وضعیتی اطلاق می شود که در آن امر واقعی و امر خیالی آن چنان در هم می آمیزند که هیچ تمایز و مرز روشنی وجود ندارد که یکی در کجا به پایان می رسد و دیگری در کجا آغاز می گردد. از میان چهره هایی که در این زمینه مباحثی داشته اند می توان به ژان بودریار، آلبرت برگمن، نیل پستمن و آمبرتو اکو اشاره کرد.

اصولاً برخلاف مدرنیسم که گفتمانshy; ها، فرهنگ، زبان و رسانهshy; ها را بازتاب واقعیات بیرونی می shy;انگارد، از دیدگاه پساshy;مدرن، زبان، گفتمان و فرهنگی که در عصر جدید در رسانهshy; ها تجلی می shy;یابند، تعریف shy;کننده و سازنده واقعیات و شیوه زندگی و صورتshy; بخش همهshy; اشکال، روابط و کردارهای اجتماعی هستند.

بودریار در کتابوانماییshy;هااظهار میshy; دارد که در عصر پساshy;مدرن مرز میان واقعیت و وانماییِ واقعیت برداشته میshy; شود و جهان واقع همان جهان شبیه سازیshy; ها و وانماییshy; هاست. به عبارت دیگر جهان پساshy;مدرن را باید جهانی اَبَرواقعی دانست که در آن انسانshy;ها نه با خود واقعیت که با تصاویر و تعابیر واقعیت سر و کار دارند. یعنی تصویر در جای واقعیت می shy;نشیند و مهمshy;تر، تعیینshy; کننده shy;تر و واقعی shy;تر از واقعیت محسوب می shy;شود. برای مثال تصویری که رسانهshy; های گروهی از شخصیت سیاست مداران به ما عرضه میshy; کنند، بسیار واقعیshy; تر از خود آنshy;ها به نظر میshy; رسد.

پس در عصر پساshy;مدرن معنا و واقعیت رخت برمیshy; بندد و جای خود را به تصویر میshy; دهد که بودریار از این مسئله با عنوان <<رژیم تصورات>> یاد می shy;کند. به زعم وی سلطه تصورات در جهان امروز آنshy;قدر گسترش یافته است که امر واقع کاملاً محو شده و دیگر حقیقت، مصداق و علل عینی وجود ندارد. آنshy;چه ما درباره واقعیتshy; ها میshy; دانیم، همان است که در تصورات رسانهshy; ای ساخته میshy; شود. دکتر محمدرضا تاجیک در این باره می نویسد:

<<در دنیای رسانه گاه مردم در بازیِ نگارهshy; ها و صورت shy;های خیالی گرفتار میshy; آیند که کمshy;ترین ارتباطی با یک واقعیت خارجی ندارند. در واقع آنان در جهانی از صورتshy; های خیالی زندگی میshy; کنند که در آن انگارهshy; ها و وانمودهshy; ها جایگزین تجربۀ مستقیم و شناخت مصداق یا مدلول یک رویداد شده shy;اند... رسانه shy;ها با انگارهshy; سازی می shy;توانند خالق جهانی <<وانموده>> (جهانی که در آن مرز واقعیت با غیرواقعیت، حقیقت با غیرحقیقت مخدوش می shy;شود و <<هست>>ها <<نیست>> جلوه داده میshy; شوند و بالعکس) باشند.>>

ژان بودریار اَبَرواقعیت را به عنوان تولید مدل هایی از یک امر واقع بی آن که ریشه در واقعیت اصیل داشته باشد تعریف می کند. اَبَرواقعیت یک بازنمایی و یک نماد بدون وجود مرجع اصیل است. بودریار می گوید اَبَرواقعیت از صِرف درآمیختن <<امر واقع>> با نمادها و نشانه های بازنمایی کننده آن فراتر می رود.

بلکه اَبَرواقعیت شامل خلق یک نشانه یا مجموعه ای از دال ها است که چیزی را بازنمایی می کنند که در حقیقت اصلاً وجود خارجی ندارد. امروزه کار به جایی رسیده است که به زعم بودریار واقعیاتی که در قالب فیلم، عکس یا گزارشshy; های خبری تولید شده shy;اند، بسیار واقعیshy; تر از امر واقع به نظر می shy;آیند و مدل shy;ها و شبیه shy;سازیshy;ها جایگزین واقعیات عینی می shy;گردند. در این جهانِ اَبَرواقعی، رسانه shy;ها از طریق نمادها و کلمات، پدیدهshy; ها و حوادث بیرونی را به شیوه خاص خود معنا نموده و معانیِ برساختهshy; خود را به ذهن مخاطبان رسوخ می دهند تا از این رهگذر درک آنان از جهان پیرامون را بازسازی کنند.

درنتیجه، برداشت ما از واقعیت دیگر نه محصول تماس مستقیم با محیط خارج از ذهن بلکه محصول ارتباط ما با رسانه است. زندگی انسانshy;های امروز آنshy;چنان در رسانه shy;هایی مانند تلویزیون مستحیل گردیده که گاه تمیز دادن میان آنshy;چه که با برچسب امر واقع بر صفحه نمایش نقش می بندد با اصل واقعیت ناممکن می shy;شود. بهshy; هم shy;ریختگی مرز واقعیت و مجاز رسانه ها را به مرجع تعیین مصداق برای مفاهیم ذهنی تبدیل کرده است.

در این میان، مفاهیمی مانند امنیت، ناامنی یا فروپاشی که ماهیتی سیال و برساخته دارند و بر هیچ مدلول مشخصی در عالم خارج دلالت نمیshy; کنند و رابطه شان با مدلول ها اعتباری است، بیش تر تحت تأثیر بازی رسانه ها قرار می گیرند. به عبارت دیگر از آن جایی که این مفاهیم ذاتاً اجتماعی بوده و نه به خودی خود بلکه در یک فضای بیناذهنی و گفتمانی مفهوم و مصداق می یابند، رسانه shy;ها قادرند معانی آن ها را تعیین کرده و دال شناورشان را به هر مدلولی که بخواهند مرتبط سازند.

در نتیجه، امروز رسانه ها نقشی محوری در ساختن هویت ما و معنابخشی به جهان پیرامونمان برعهده دارند. مردم عمدتاً از طریق رسانه ها به فکر کردن دربارة این موضوع که می خواهند چه کسی باشند یا چه کسی بشوند اشتیاق می یابند. همچنین رسانه ها هستند که دستورکاری برای چیزهایی که باید به آن ها بیاندیشیم در اختیار ما قرار می دهند. رسانهshy; ها به کمک ابزارهای نافذ خود می shy;توانند خلاّق معانی باشند و این معانی را خصوصاً با زبان گویای تصویر برای همهshy; مخاطبان از هر ملیت، نژاد و فرهنگی قابل shy;فهم نمایند. رسانه shy;ها به ایده shy;ها، تصورات و ادراکات بیناذهنی انسان shy;ها شکل می shy;دهند و لذا قادرند است هر مفهومی را که بخواهند، بسازند و به عنوان مفهوم استعلایی با کارکردی جهان شمول به سراسر دنیا صادر کنند.

اَبَرواقعیت فروپاشی یک انقلاب

مفهوم اَبَرواقعیت این روزها درباره انقلاب اسلامی و نظام سیاسیِ برآمده از آن به طرز جالبی مصداق یافته است. انقلابی که در آستانه چهل سالگی و در اوج فشارها و تحریم های بی سابقه دشمنانش همچنان مقتدرانه به پیش می راند.

این سخن صرفاً یک شعار و توهم پوچ نیست. بارزترین شاهد مدعا، بیش فعالیِ بیمارگونه رقبای منطقه ای و قدرت های جهانی برای از نفس انداختن و زمین گیر کردن آن است. سال هاست که انبوهی از طرح های حساب شده را برای تضعیف، انزوا و براندازی ایران انقلابی به اجرا درآورده اند اما باز هم همه جا صحبت از ایران است. دستش هایش را محکم تر از همیشه بسته اند اما باز در واشنگتن و بروکسل و تل آویو و ریاض خشمگینانه دندان می سایند و از نفوذ کلام و مرامش، برد موشک هایش، لشکر نیابتی گوش به فرمانش، سلاح هسته ایِ نداشته اش و امپراتوری منطقه ایِ نساخته اش ناله می کنند. چه بسا مهمترین دلیل خروج ترامپ از برجام نیز همین بود که به چشم خود می دید برخلاف پیش پندارها با این توافق هم نتوانسته است حرکت پیش رونده جمهوری اسلامی را متوقف سازد.

پس این تقلاهای عاجزانه شاید به طور ناخواسته آشکار می سازد که آن بیرون واقعیتی عینی به نام ایران قدرتمند وجود دارد. اما فناوری مدرن به صاحبانش امکان می دهد که خیالات و رویاهای خود را بلندبلند فریاد بزنند. آن قدر بلند که رنگ واقعیت به خود می گیرد و مخاطبان و حتی خودشان باور می کنند که این مجاز واقعیت دارد.مدتی است که <<دگرانِ>> انقلاب اسلامی در داخل و خارج، اَبَرواقعیت فروپاشی را برساخته اند و آن را در شیپورهای رسانه ای شان فریاد می زنند. می گویند ایران در آستانه فروپاشی قرار دارد یا حتی فروپاشیده اما هنوز مکتوم مانده است. می گویند سال 97 سال پایان جمهوری اسلامی است و انقلاب خمینی جشن سالگرد چهل سالگی خود را نخواهد دید. این اَبَرواقعیت را آن چنان واقعی می گویند که مردم و حتی برخی نخبگان ما را نیز به تردید می اندازد که نکند فروپاشیده ایم و خود خبر نداریم!!

این جاست که دال ها و مدلول های برساخته به هم ارتباط می یابند، کاه ها کوه به نظر می رسند و هر آتش کوچکی که در گوشه ای از این خاک پهناور زبانه می کشد، به نشانه فروپاشی و آغازِ پایان انقلاب تعبیر می شود. در این میان آن چه که رونق بازار اَبَرواقعیت را دوچندان می سازد، اعتیاد رسانه ای ایرانیِ امروز است. مردم ما به شکلی افراطی دلبسته رسانه های نوین شدند. هر کجا را می کاوی، سرها در صفحه گوشی هاست و چشم شهروندان بیش از آن که واقعیت را ببیند، به دیدن اَبَرواقعیت و مجاز عادت دارد. همین عارضه آن ها را تا حدودی زودباور، احساساتی و سطحی کرده است. باید با مِهر دستی بر شانه شان بگذاریم و وقتی سر بلند کردند و چشم از صفحه گوشی ها برگرفتند بگوییم: برادر! نگاه کن. واقعیت آن بیرون است. انقلاب اسلامی با همه مشکلات و فشارها همچنان مظلومانه و مقتدرانه به پیش می رود.

(سعیدی سردبیر عصر اندیشه)